اداره کل دامپزشکی استان تهران

بیماری هاری چیست؟

بیماری هاری بیماری ویروسی و یکی از مهمترین بیماری­های مشترک بین انسان و حیوان است که پستانداران  می­توانند به آن مبتلا شوند. ویروس هاری در دستگاه عصبی رشد  و ضایعه ایجاد می­کند. بنابراین بیماری عصبی محسوب می­گردد.

چگونه دام بیمار را بشناسیم؟

بیشتر علائم بالینی که در بیماری هاری رخ می­دهد به ایجاد تورم توسط ویروس در مغز، نخاع و ریشه­های عصبی مربوط می­گردد. به طور کلی علائم بالینی در حیوان به دو شکل ظاهر می­شوند :

1-    شکل خشمگین یا دیوانه که در این نوع از بیماری حیوان عصبی شده و به سایر حیوانات حمله می­کند.

2-    شکل فلجی که حیوان فلج و آرام شده و معمولاً در یک گوشه پناه می­گیرد.

بنابراین تغییر در رفتار طبیعی حیوانات باید بعنوان آلودگی به هاری در نظر گرفته شود.

به عبارت دیگر مثلاً اگر شغال یا روباه به انسان حمله کند یا با مشاهده انسان فرار نکند این یک تغییر در رفتار طبیعی حیوان محسوب می­گردد و باید بعنوان نشانه­ای از بیماری در نظر گرفته شود و همچنین است اگر خفاش در روز پروار کند.

 بیماری هاری از چه زمانی شناخته شده است؟

مطالعه متون کهن تاریخی و پزشکی نشان می­دهد که انسان از دیرباز با سگ هار آشنا بوده و برای جلوگیری از گزش انسان­ها توسط آنها، قوانین و مقرراتی وضع کرده بود و براساس این قوانین و مقررات صاحبان سگ­ها موظف بودند تا با بستن و قلاده کردن سگ­ها، آنها را مهار کنند و عواقب عدم مهار سگ خود را بپذیرند.

با اینهمه در آن ایام انسان از عفونی بودن و مشترک بودن بیماری هاری بین انسان و حیوان آگاه نبود و بیشتر به صدماتی که سگ­های خشمگین در اثر گزش به انسان وارد می­نمودند توجه داشت. اما با تحولاتی که در قرن هیجدهم در زمینه علم همه­گیری­شناسی پدید آمد کم­کم عفونی و مشترک بودن بیماری شناخته شد و کنترل و درمان بیماری، بیش از زخم حاصل از گزش اهمیت پیدا کرد.

گسترش و خسارات بیماری هاری در جهان چگونه است؟

بیماری هاری در بیشتر کشورهای آسیا و آفریقا بومی است و بیشترین خسارات و تلفات در اثر بیماری در این دو قاره مشاهده می­شود و تلفات انسانی آن در جهان سالانه حدود 55 هزار نفر تخمین زده می­شود. از طرف دیگر حدود 99 درصد از این تلفات در کشورهای در حال توسعه یا عقب مانده و بیش از 99 درصد در اثر گزش سگ هار پیش می­آید.

حدود 56 درصد از تلفات انسانی در اثر هاری در قاره آسیا و 44 درصد در قاره آفریقا رخ می­دهد و تلفات در سایر قاره­ها قابل توجه نیست. در قاره آفریقا و آسیا خسارات سالانه بیماری هاری به دام­ها حدود 3/12 میلیون دار تخمین زده می­شود.

بیشتر خساراتی که بیماری در آمریکا وارد می­کند شامل هزینه­های پیشگیری در افراد حیوان­گزیده است و تقریباً تمامی آن به گاز گرفتگی توسط حیوانات وحش و پیشگیری در افراد در معرض خطر مربوط می­شود.  این هزینه­ها سالانه حدود 300 میلیون دلار است.

در آمریکای مرکزی و جنوبی در سال 1985 میزان تلفات سالانه گاو و گوساله در اثر هاری حدود 100 هزار راس و میزان خسارات سالانه حدود 30 میلیون دلار تخمین زده شد.

در جهان سالانه بیش از یک میلیارد دلار صرف پیشگیری از بیماری هاری می­شود.

در ایران تلفات انسانی هاری سالانه حدود 2 الی ده نفر است، اما خسارات و تلفات دامی نوسان زیادی دارد و ممکن است 200 راس گاو و گوساله را شامل شود این بیماری در سال 1387 در استان سمنان باعث آلودگی گله­ای با حدود یکصد شتر گردید.

حیوانات حساس و مخازن بیماری کدامند؟

حیوانات گوشتخوار اهلی و وحشی و خفاش­ها مخزن ویروس بیماری هاری محسوب می­شوند که می­توانند بیماری را به سایر پستانداران از جمله انسان و دام­های اهلی منتقل کنند.

معمولاً انسان میزبان پایان برای ویروس محسوب می­شود و انتقال از انسان به انسان و سایر حیوانات نادر است.

در اروپا روباه قرمز مهمترین مخزن بیماری محسوب می­گردد. لذا در کشور فرانسه برای کنترل بیماری در روباه قرمز از سال 1986 الی 1995م. حدود 261 میلیون دلار هزینه گردیده است که بیشتر  مربوط به تجویز واکسن خوراکی برای این حیوان می­باشد

چگونه بیماری منتقل می­شود؟

سگ و سایر حیوانات گوشتخوار که مبتلا به بیماری می­شوند ویروس بیماری را همراه ترشحات بزاقی به بیرون دفع می­کنند و در بیشتر موارد این ویروس از طریق گزش حیوان هار، وارد بدن انسان و سایر دام­های اهلی می­شود. ویروس هاری وارد خون حیوان بیمار نمی­شود بنابراین ویرمی در این بیماری موجود نیست. با اینهمه ویروس به صورت متناوب همراه بزاق و ادرار دفع می­شود و در مایع مغزی نخاعی و در بعضی دیگر از بافت­ها مانند سیستم عصبی مرکزی، غدد بزاقی و ماهیچه­ها یافت می­شود. بنابراین برای کنترل بیماری بهتر است لاشه­ها هرچه سریعتر سوزانده شده یا دفن گردند تا آلودگی محیط با ویروس کاهش یابد.

گاهی در امریکال شمالی انتقال بیماری در اثر گزش خفاشان خونخوار ایجاد می­شود.

چگونه از بیماری یپیشگیری می­کنند؟

اساس پیشگیری و کنترل هاری بر کنترل بیماری در حیوانات استوار است که خود در سه بخش عمده قابل پیگیری می باشد :

1.    کنترل بیماری در حیات وحش

2.    کنترل بیماری در جمعیت سگ های بدون صاحب

3.    کنترل بیماری در جمعیت سگ های صاحبدار

1 - کنترل بیماری در حیات وحش

اهمیت حیات وحش در شیوع بیماری هاری در ایران زیاد مشخص نیست با اینهمه موارد متعددی از حمله گرگ­ها، شغال و روباه هار به حیوانات و انسان­ها گزارش شده است. برای کنترل بیماری در این حیوانات واکسن خوراکی در بازار موجود است که آن را در داخل طعمه مانند سر مرغ قرار داده و در مسیر یا محل تجمع حیوانات وحش پخش می­کنند.

2 -  کنترل بیماری در جمعیت سگ های بدون صاحب

سگ­های بدون صاحب از مهمترین دلایل گزش انسان­ها در کشور ما می­باشد. لذا برای کنترل بیماری یا باید این سگ­ها واکسینه شوند و یا به نحوی کنترل یا معدوم گردند. در عمل دیده شده است که معدوم سازی سگ­ها با توجه به خصوصیات تولیدمثلی آنها که معمولا  در هر سال دو بار زایش دارند و هر بار نیز چندین توله به دنیا میآورند زیاد موثر نیست. زیرا تنها در مدت کوتاهی جمعیت خود را دوباره افزایش می­دهند. از طرف دیگر معدوم­سازی اغلب با استفاده از سلاح­گرم انجام می­شود و با توجه به زوزه­هایی که حیوان در زمان مرگ می­کشد معمولا افراد تمایل زیادی به معدوم­سازی آنها نشان نمی­دهند. بعلاوه گرفتن سگ­ها و معدوم­سازی آنها بعد از تزریق ماده ضد درد نیز مشکل است. بنابراین در سال­های اخیر گرفتن سگ­ها و رها کردن آنها بعد از عقیم­سازی و تزریق واکسن پیشنهاد شده است. در این حالت به صورت بیولوژیک جلو تکثیر سگ­ها گرفته می­شود. پیروی از این روش در بعضی نقاط مانند بعضی از ایالات هند نتیجه بسیار مطلوبی داشته است.

برای واکسیناسیون سگ­های ولگرد در نپال از روش دیگری استفاده شده است که می­تواند بعد از مطالعه در نقاط دیگر نیز مورد استفاده قرار گیرد. مسئولین سازمان جهانی بهداشت دام در مطالعه بیماری­  هاری  در نپال متوجه شدند که بسیاری از سگ­های ولگرد با آنکه صاحب ندارند اما با افراد مرتبطند و آنها می­توانند این سگ­ها را مهار کنند. بنابراین در اجرای برنامه واکسیناسیون از مردم خواستند که این سگ­ها را جهت واکسیناسیون مهار کنند و این طرح با موفقیت انجام شد.

3 - کنترل بیماری در جمعیت سگ های صاحبدار

کنترل بیماری در جمعیت سگ های صاحبدار معمولا با تزریق واکسن و نشانه­گذاری آنها با استفاده از قلاده انجام می­شود. همچنین سگ­های بیمار معدوم و سگ­های مشکوک معدوم یا قرنطینه می­شوند. برای کنترل بیماری در جمعیت سگ­های صاحب­دار باید حداقل 70 درصد از آنها را واکسینه کرد.

اقدامات اولیه بعد از گزش انسان توسط حیوان بیمار چیست؟

در صورتیکه توسط حیوانات گزیده شدید برای جلوگیری از ابتلا به بیماری:

1 – محل گزش را به سرعت با آب و صابون و در صورت نبودن صابون با آب به خوبی بشویید.

2 – از پانسمان کردن محل زخم پرهیز کنید.

همین اقدام ساده می­تواند در بسیاری از موارد از ابتلای شما به بیماری هاری جلوگیری کند.

با اینهمه باید جهت اطمینان در اولین فرصت به مراکز بهداشت مراجعه نمایید تا به شما واکسن و سرم ضدهاری تزریق شود.

توجه داشته باشید که اگر بیماری در انسان به موقع جلوگیری نشود و بیماری ظاهر گردد معمولاً انسان در عرض یک الی پنج روز بعد از بروز علائم بالینی، می­میرد. در هر حال هاری غیرقابل درمان است و در نهایت باعث مرگ بیمار می­شود.

آیا می­توان از گوشت دام­های حلال گوشت که توسط حیوان هار گزیده شده است استفاده کرد؟

در صورتیکه دام حلال گوشت توسط حیوان هار گزیده شود حداکثر تا 48 ساعت می­توان آن را ذبح و بعد از جداسازی محل گزش، از گوشت آن استفاده کرد. اما بعد از سپری شدن این مدت با توجه به اینکه ویروس در بدن حیوان رشد و تکثیر و گسترش می­یابد این حیوانات را نمی­توان ذبح و گوشت آنها را مورد مصرف قرار داد و باید آنها را معدوم کرد. البته این حیوانات را می­توان حدود 6 ماه در قرنطینه قرار داد و در صورت عدم ظهور بیماری با انجام اقدامات خاص آنها عاری از بیماری اعلام کرد و از قرنطینه خارج نمود. اما در این مدت حتی از شیر آن دام­ها نباید استفاده نمود و معمولا به علت  هزینه­های بالا، قرنطینه این دام­ها میسر نیست و معدوم­سازی ترجیح دارد