سازمان دامپزشکی کشور

1. واژه عید، در اصل از فعل عاد (عود) یعود اشتقاق یافته است و معانى مختلفى براى آن ذكر كرده‏اند، از جمله: «خوى گرفته‏»، «هر چه باز آید از اندوه و بیمارى و غم و اندیشه و مانند آن‏»، «روز فراهم آمدن قوم‏»، «هر روز كه در آن، انجمن یا تذكار فضیلت‏مند یا حادثه بزرگى باشد»، گویند از آن رو به این نام خوانده شده است كه هر سال شادى نوینى باز آرد. ⁽²⁾

ابن منظور در لسان العرب گفته است كه برخى بر آن هستند كه اصل واژه عید از «عادة‏» است، زیرا آنان (قوم)، به جمع آمدن در آن روز، عادت كرده‏اند. ⁽³⁾

چنانكه گفته شده است: «القلب یعتاده من حبها عید.»

و نیز یزید بن حكم ثقفى در ستایش سلیمان بن عبد الملك گفته است:

امسى باسماء هذا القلب معمودا

اذا اقول صحا یعتاده عیدا ⁽⁴⁾

به گفته ازهرى: عید در نزد عرب، زمانى است كه در آن شادیها یا اندوه‏ها، باز مى‏گردد و تكرار مى‏شود. ابن اعرابى آن را منحصر به شادیها دانسته است. ⁽⁵⁾

واژه عید تنها یكبار در قرآن به كار رفته است:

«اللهم ربنا انزل علینا مائدة من السماء تكون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیة منك‏» ⁽⁶⁾

در تفسیر نمونه ذیل این آیه گفته شده است: «عید در لغت از ماده عود به معنى بازگشت است، و لذا به روزهایى كه مشكلات قوم و جمعیتى برطرف مى‏شود و بازگشت‏به پیروزیها و راحتیهاى نخستین مى‏كند عید گفته مى‏شود، و در اعیاد اسلامى به مناسبت اینكه در پرتو اطاعت‏یك ماه مبارك رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاكى فطرى نخستین به روح و جان باز مى‏گردد، و آلودگیهایى كه بر خلاف فطرت است، از میان مى‏رود، عید گفته شده است. و از آنجا كه روز نزول مائده نیز، روز بازگشت‏به پیروزى و پاكى و ایمان به خدا بوده است، حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده است. همان طور كه در روایات وارد شده، نزول مائده در روز یكشنبه بوده و شاید یكى از علل احترام روز یكشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است.

روایتى كه از على(ع) نقل شده: «و كل یوم لا یعصى الله فیه فهو یوم عید» هر روز كه در آن معصیت‏خدا نشود، روز عید است، نیز اشاره به همین موضوع دارد، زیرا روز ترك گناه، روز پیروزى و پاكى و بازگشت‏به فطرت نخستین است. ⁽⁷⁾

از«سوید بن غفله‏» نقل شده است: در روز عید بر امیر المؤمنین على(ع) وارد شدم و دیدم كه نزد او نان گندم و خطیفه ⁽⁸⁾ و ملبنة ⁽⁹⁾ است; پس به آن حضرت عرض كردم: روز عید و خطیفه؟!.

آن حضرت فرمود: «انما هذا عید من غفر له‏» این عید كسى است كه آمرزیده شده است. ⁽¹⁰⁾

و نیز در یكى از اعیاد، آن حضرت فرمود:

«انما هو عید لمن قبل الله صیامه، و شكر قیامه، و كل یوم لا یعصى الله فیه فهو یوم عید» امروز تنها عید كسى است كه خداوند روزه‏اش را پذیرفته و عبادتش را سپاس گزارده است; هر روزى كه خداوند مورد نافرمانى قرار نگیرد، عید راستین است.

در روایات اسلامى براى اعیاد - بویژه اعیاد مذهبى، از جمله عید فطر - آداب و رسوم خاصى مقدر شده; در حدیثى از معصوم(ع) آمده است.

«زینوا اعیادكم بالتكبیر»عیدهاى خودتان را با تكبیر زینت‏بخشید.

«زینوا العیدین بالتهلیل و التكبیر و التحمید و التقدیس‏» عید فطر و قربان را با گفتن ذكر لا اله الا الله، الله اكبر، الحمد لله و سبحان الله، زینت‏بخشید. 

2. عید فطر یكى از دو عید بزرگ اسلامى است كه درباره آن احادیث و روایات بیشمارى وارد شده است. مسلمانان روزه‏ دار كه ماه رمضان را به روزه گذرانده و از خوردن و آشامیدن و بسیارى از كارهاى مباح دیگر امتناع ورزیده‏اند، اكنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى‏طلبند; اجر و پاداشى كه خود خداوند به آنان وعده داده است.

امیر المؤمنین(ع) در یكى از اعیاد فطر خطبه‏اى خوانده‏اند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بیم داده‏اند:

خطب امیر المؤمنین على بن ابى طالب(ع) یوم الفطر فقال: «ایها الناس! ان یومكم هذا یوم یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و هو یوم اشبه بیوم قیامكم، فاذكروا بخروجكم من منازلكم الى مصلاكم خروجكم من الاجداث الى ربكم و اذكروا بوقوفكم فی مصلاكم وقوفكم بین یدى ربكم، و اذكروا برجوعكم الى منازلكم رجوعكم الى منازلكم فی الجنة.

عباد الله! ان ادنى ما للصائمین و الصائمات ان ینادیهم ملك فی آخر یوم من شهر رمضان ابشروا عباد الله فقد غفر لكم ما سلف من ذنوبكم فانظروا كیف تكونون فیما تستانفون.» ⁽¹¹⁾

اى مردم! این روز شما روزى است كه نیكوكاران در آن پاداش مى‏گیرند و زیانكاران و تبهكاران در آن مایوس و ناامید مى‏گردند و این شباهتى زیاد به روز قیامت دارد. پس با خروج از منازل و رهسپارى به سوى جایگاه نماز عید، خروجتان را از قبر و رفتنتان را به سوى پروردگار به یاد آورید، و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را یاد كنید، و با بازگشت‏به سوى منازل خود، بازگشتتان به سوى منازلتان در بهشت‏برین را متذكر شوید. اى بندگان خدا. كمترین چیزى كه به زنان و مردان روزه‏دار داده مى‏شود، این است كه فرشته‏اى در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا مى‏دهد و مى‏گوید: هان! بشارتتان باد، اى بندگان خدا كه گناهان گذشته‏اتان آمرزیده شد! پس به فكر آینده خویش باشید كه چگونه بقیه ایام را بگذرانید؟

عارف وارسته، «میرزا جواد آقا ملكى تبریزى‏» درباره عید فطر آورده است: «عید فطر روزى است كه خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده است و مخصوص هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته است. خداوند به آنان اجازه داده است تا در این روز نزد حضرتش گرد آیند و بر خوان كرم او بنشینند و ادب بندگى به جاى آرند; چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهاى خویش پوزش خواهند; نیازهاى خویش به نزد او آرند و آرزوهاى خویش از او خواهند. و نیز آنان را وعده و مژده داده است كه هر نیازى به او آرند، برآورد و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشد، از مهربانى و بنده‏نوازى، بخشایش و كارسازى در حق آنان روا دارد كه گمان نیز نمى‏برند.» ⁽¹²⁾

روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده‏اند كه در این روز، امر امساك و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شد و رخصت داده شد كه مؤمنان در روز افطار كنند و روزه خود را بشكنند. فطر و فطر و فطور به معناى خوردن و آشامیدن است و گفته شده است كه به معناى آغاز خوردن و آشامیدن نیز هست. به همین دلیل است كه پس از اتمام روز و هنگام مغرب شرعى در روزهاى ماه رمضان، انسان افطار مى‏كند، یعنى اجازه خوردن، پس از امساك از خوردن به او داده مى‏شود.

عید فطر داراى اعمال و عباداتى است كه در روایات معصومین(ع) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصى نیز درباره آن آمده است.

از سخنان معصومین(ع) چنین استفاده مى‏شود كه روز عید فطر، روز گرفتن مزد است، و لذا در این روز مستحب است كه انسان بسیار دعا كند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلى نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد.

در قنوت نماز عید مى‏خوانیم:

«... اسئلك بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا و لمحمد صلى الله علیه و آله ذخرا و شرفا و كرامة و مزیدا ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تدخلنى فی كل خیر ادخلت فیه محمدا و آل محمد و ان تخرجنى من كل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد، صلواتك علیه و علیهم اللهم انى اسالك خیر ما سئلك عبادك الصالحون و اعوذ بك مما استعاذ منه عبادك المخلصون‏».

بارالها! به حق این روز كه آن را براى مسلمانان عید و براى محمد(ص) ذخیره و شرافت و كرامت و فضیلت قرار داد، از تو مى‏خواهم كه بر محمد و آل محمد درود بفرستى و مرا در هر خیرى وارد كنى كه محمد و آل محمد را در آن وارد كردى! و از هر سوء و بدى كه محمد و آل محمد را از آن خارج ساختى خارج كن! درود و صلوات تو بر او و آنها! خداوندا، از تو مى‏طلبم آنچه بندگان شایسته‏ات از تو خواستند و به تو پناه مى‏برم از آنچه بندگان خالصت‏به تو پناه بردند.

در صحیفه سجادیه نیز دعایى از امام سجاد(ع) به مناسب وداع ماه مبارك رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است:

«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارك لنا فی یوم عیدنا و فطرنا و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب و اغفر لنا ما خفى من ذنوبنا و ما علن... اللهم انا نتوب الیك فی یوم فطرنا الذی جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لاهل ملتك مجمعا و محتشدا، من كل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شر اضمرناه توبة من لا ینطوى على رجوع الى ذنب و لا یعود بعدها فی خطیئة.»

پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عیدى مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایى قرار ده كه بر ما گذشته است: كه در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهى و گناهانمان را بشویى و بر ما ببخشایى گناهانى را كه در پنهان و آشكارا انجام دادیم... خداوندا! در این روز عید فطر، كه براى مؤمنان روز عید و خوشحالى و براى مسلمانان روز اجتماع و گردهمایى است، از هر گناهى كه مرتكب شده‏ایم و هر كار بدى كه كرده‏ایم و هر نیت ناشایسته‏اى كه در ضمیرمان نقش بسته است‏به سوى تو باز مى‏گردیم و توبه مى‏كنیم، توبه‏اى كه در آن بازگشت‏به گناه هرگز نباشد و بازگشتى كه در آن هرگز روى آوردن به معصیت نباشد.

بارالها!این عید را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت‏به سوى خود و توبه از گناهان عطا فرما. ⁽¹³⁾

1) این مقاله پیش از این در جلد دوم ره‏توشه رمضان سال 1376 صفحه 245 به بعد درج گردیده است.

2) دهخدا، ذیل عید، تاج العروس زبیدى، ج 8، ص 438-439.

3) لسان العرب، ابن منظور، ج 3، ص 319.

4) همان، تاج العروس زبیدى، ج 8، ص 438.

5) لسان العرب، همان، تاج العروس زبیدى، ج 8، ص 439.

6) مائده، 114.

7) تفسیر نمونه، 5/131.

8) خوراكى از آرد و شیر.

9) غذایى یا حلوایى كه با شیر تهیه مى‏شود.

10) بحار الانوار، ج 40، خ 73.

11) میزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ج 7، ص 131-132.

12) المراقبات فی اعمال السنه، میرزا جواد آقا ملكى تبریزى، ص 167، به نقل از مجله پاسدار اسلام، ش 101، ص 10.

13) ر. ك: ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 101، ص 10-11-50.

14) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 516.

15) تحف العقول، ص 170.