سازمان دامپزشکی کشور

فرارسیدن سالگشت اربعین حضرت سید الشهداء حضرت امام حسین علیه السلام و اولاد و اصحاب آن بزرگوار را بر تمامی انسانهای آزاده و مخصوصاً شیعیان و پیروان آن حضرت تسلیت عرض نموده ، به همین مناسبت در حد امكان و توان مطالبی هر چند كم راجع به اربعین در این مقاله نگاشته می‌شود، به امید آنكه خداوند در دنیا زیارت مرقد مطهر آن بزرگوار، و در آخرت شفاعت ایشان را نصیب فرموده و مورد قبول و نظر آن امام شهید قرار گیرد.

تا آنجا كه در تاریخ ثبت شده است قبل از واقعه عاشورا برگزاری اربعین به این صورت كه هرساله برگزار می‌شود شاید یا وجود نداشته است، و یا اگر برگزار می‌شده حال و هوای اربعین شهدای عزیز كربلا و خصوصاً اربعین حضرت سیدالشهداء علیه السلام را نداشته است.

قبل از آنكه وارد بحث شویم به روایتی اشاره می‌شود كه امام عسگری علیه السلام پنج چیز را از علامات مؤمن یعنی شیعه ذكر فرموده‌اند كه عبارت است از: 1ـ انگشتر به دست راست كردن 2ـ نمازخواندن پنجاه و یك ركعت كه عبارت از مجموع ركعت‌های نمازهای واجب و نافله‌هاست 3ـ پیشانی را در حال سجده و نماز بر خاك گذاشتن 4ـ بلند خواندن بسم الله الرحمن الرحیم در حال نماز 5ـ زیارت اربعین .

در اینكه مقصود از زیارت اربعین چیست علماء مطالبی گفته‌اند، لكن استنباط عالمی بزرگ همچون مرحوم شیخ طوسی آن است كه مقصود از زیارت اربعین زیارت حضرت امام حسین علیه السلام در بیستم ماه صفر چهلمین روز بعد از روز عاشورا است زیرا آن بزرگوار این روایت را در باب زیارت تهذیب و در اعمال اربعین آورده است، و زیارت مخصوص هم برای این روز نقل شده است كه مرحوم محدث قمی در كتاب گرانقدر مفاتیح الجنان آن را آورده است.

اما اینكه چرا بعد از چهل روز؟ باید گفت كه عدد چهل در روایات و حتی آیات قرآن جایگاه خاصی دارد، و عدد چهل خصوصیاتی دارد كه در سائر اعداد نیست، به عنوان مثال در قرآن كریم می‌فرماید: «إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَة»[1] یعنی وقتی كه به حالت كمال رسید و چهل ساله شد.

همچنین بعض انبیاء الهی در سن چهل سالگی به مقام رسالت رسیدند، به عنوان نمونه حضرت علی علیه السلام در جواب شخصی كه پرسید عزیر در چه سنی به پیامبری مبعوث شد؟ فرمودند: «بعثه الله و له أربعون سنة»[2] یعنی در پاسخ به سؤال از سن مبارك حضرت عزیر در ابتدای رسالت فرمودند كه سن او در ابتدای رسالت چهل سال بود.

و نیز حضرت رسول خاتم حضرت محمد بن عبدالله در چهل سالگی به رسالت الهی مبعوث شدند، همچنانكه در روایتی معتبر آمده است كه: «صدع بالرسالة یوم السابع و العشرین من رجب و له یومئذ اربعون سنة»[3] یعنی حضرت محمد بن عبدالله خاتم انبیاء الهی صلی الله علیه و آله و سلم در روز بیست و هفتم رجب در حالی كه چهل سال داشتند به رسالت الهی برگزیده شدند.

همچنین در دعاها و معارف دینی عدد چهل جایگاه خاصی دارد. مرحوم علامه مجلسی پس از نقل دعائی كه متضمن اسماء حسنای الهی است چنین نقل می‌كند: «عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم: «لو دعا بها رجل اربعین لیلة جمعة غفر الله له»[4] اگر كسی چهل شب جمعه به درگاه الهی این دعا را بخواند خداوند او را می‌آمرزد و می‌بخشد.

یاد نمودن خداوند با اذكار خاص و با عدد چهل مورد سفارش بسیار است. همانگونه كه شب زنده‌داری و خواندن نماز شب در چهل شب پیاپی و استغفار نمودن در قنوت آخر یعنی نماز وتر موجب می‌شود كه خداوند انسان را از جمله‌ی استغفار كنندگان در سحرها قرار دهد كه خداوند آنها را در قرآن كریم به نیكی ستوده است.

در روایتی امام صادق علیه السلام فرموده‌اند: «من كان آخر قنوته فی الوتر استغفرالله و اتوب الیه مائة مرة اربعین لیلة كتبه الله من المستغفرین بالاسحار»[5] كه ترجمه روایت قبلی از نقل آن بیان شد.

و نیز به دعا كردن به چهل مؤمن در قنوت وتر سفارش شده است.

همچنین در روایتی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است كه فرمودند: «لایجتمع أربعون رجلا فی أمر واحد إلا استجاب الله»[6] یعنی جمع نمی شوند چهل نفر مسلمان در تقاضائی از خداوند مگر اینكه مورد اجابت باریتعالی واقع می‌شود.

و در روایتی دیگر آمده است كه از پیامبر اكرم نقل شده است كه فرمودند: «من أخلص العبادة لله أربعین صباحاً جرت ینابیع الحكمة من قلبه علی لسانه»[7] یعنی كسی كه چهل روز عبادات خود را خالص و برای خداوند انجام دهد و اخلاص در عمل داشته باشد خداوند متعال چشمه‌های حكمت را از چشمه دل او به زبانش جاری می‌كند.

در روایتی از حضرت امام صادق علیه السلام رسیده است كه فرمودند: «من حفظ من شیعتنا أربعین حدیثاً بعثه الله یوم القیامة عالماً فقیهاً و لم یعذّب»[8] یعنی هر یك از شیعیان كه چهل حدیث را حفظ نماید خداوند متعال او را در قیامت فرد عالم و دانشمند و فقیه محشور می‌كند و گرفتار عذاب الهی هم نمی‌شود. كه البته باید توجه داشت كه مقصود از حفظ حدیث تنها حفظ كردن عبارات آن نیست، بلكه حفظ حدیث در همه شئون و ابعاد آن مورد نظر است كه از جمله فهم حدیث و عمل به آن و ترویج در بین مردم است.

همچنین در روایات آمده است كه: كمال عقل انسان در چهل سالگی حاصل و محقق می‌شود، در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین وارد شده است كه فرمودند: «اذا بلغ العبد اربعین سنة فقد انتهی منتهاه»[9] كه شاید معنی حدیث آن باید كه وقتی انسان به چهل سالگی رسید عقل او به كمال خود خواهد رسید.

همچنین در سفارش به برپائی نماز جماعت و شركت در آن، در خصوص شركت در جماعت در چهل روز، در روایتی از حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده است كه فرمودند: «من صلی اربعین یوماً فی جماعة یدرك تكبیرة الاُولی كتب الله براءتان: براءة من النار و براءة من النفاق»[10] یعنی كسی كه چهل روز مرتب در نماز جماعت از ابتدا شركت كند خداوند او را در دو چیز مصون خواهد داشت، یكی از آتش جهنم، و دیگری از گرفتاری به نفاق و دوروئی.

و در آداب دعا كردن آمده است كه اگر می‌خواهید دعای شما مستجاب شود ابتدا برای چهل مؤمن دعا كنید و سپس حاجت خود را از خداوند بخواهید: «من قدّم أربعین من المؤمنین ثم دعا استجیب له»[11] یعنی امام صادق علیه السلام فرمودند: كسی كه در حق چهل مؤمن دعا كند و بعد از آن خواسته خود را بخواهد خداوند دعای او را مستجاب می‌كند.

و راجع به همسایگان و حقوق آنها، و در روایات فرموده‌اند كه همسایه شامل چهل خانه از هر طرف منزل انسان است. امیر المؤمنین علی علیه السلام در حدیثی می‌فرمایند: «الجوار أربعون داراً من أربعة جوانبها»[12] همسایه شامل چهل خانه از چهار جهت منزل مسكونی هر شخص است.

و نیز در روایتی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده است: «إن السماء و الارض لتبكی علی المؤمن اذا مات أربعین صباحاً و إنما تبكی علی العالم اذا مات أربعین شهراً»[13] یعنی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: زمانی كه مؤمن از دنیا رحلت می‌كند آسمان و زمین چهل روز برای او گریه می‌كنند، و وقتی كه عالم مؤمن از دنیا برود آسمان و زمین تا چهل ماه در فراق او می‌گریند.

البته می دانیم كه مصداق واقعی انسان كامل و مومن و عالم ائمه علیهم السلام هستند.

و امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: «إذا صلی علی المؤمن اربعون رجلاً من المؤمنین و اجتهدوا فی الدعاء له استجیب لهم»[14] یعنی وقتی چهل نفر از مؤمنان برجنازه مؤمن نماز بخوانند و برای او دعا كنند خداوند دعای آن چهل نفر را اجابت می‌كند.

اینها خلاصه‌ای از روایاتی بسیار بود كه درباره‌ی عدد اربعین و چهل آمده است كه علاوه‌ی بر آنكه مقدمه‌ای برای مطلب اصلی است خود نیز روایاتی سازنده است و امیدواریم كه خوانندگان این روایات و مضمون آنها را شیوه‌ی زندگی و برنامه‌ی عبادی خود قرار دهند.

همانطور كه در قبل تذكر داده شد مصداق واقعی مؤمن و عالم حضرت رسول اكرم و سائر انبیاء الهی و امامان معصوم علیه السلام هستند، كه آسمان و زمین چهل ماه بر فقدان آنها گریه می‌كند، و در خصوص شهادت حضرت امام حسین علیه السلام مصیبت به قدری سنگین است و شهادت آن حضرت به قدری جانگداز است كه طبق روایات باید همیشه بر آن حضرت و مصیبت كربلا گریست و از اینرو در روایتی كه مرحوم محدث قمی در منتهی الآمال آورده است حضرت امام رضا علیه السلام به ریّان بن شبیب فرمودند: ای پسر شبیب اگر می‌خواهی بر چیزی گریه كنی بر مصیبت جدم گریه كن كه او را با لب تشنه به شهادت رسانیدند، و در روایت دیگری وارد شده است كه كسی كه بگرید و یا بگریاند و یا خود را شبیه گریه كنندگان در آورد بهشت بر او واجب می‌شود، پرواضح است كه همه‌ی اینها به این شرط است كه گریه با معرفت و شناخت و پیروی از دستورات آن حضرت باشد و هدف كربلا را درك كنیم، گر چه خود گریه كردن موجب آن می‌شود كه انسان معرفت پیدا كند، زیرا اگر قیام امام حسین علیه‌السلام نبود اثری از اسلام باقی نمانده بود، و این مطلبی نیست كه ما ادّعا كنیم، بلكه مورّخان حتی آنان كه غیر شیعه‌اند نیز به این مطلب اعتراف دارند، و هر قیامی كه ضد ظلم و ستم در دنیا واقع شده است الهام گرفته‌ی از قیام امام حسین علیه السلام می‌دانند، حتی گاندی رهبر استقلال هند در مقابل دنیا اعلام كرد كه حركت و مبارزه‌ی ما الهام گرفته از قیام امام حسین علیه السلام است؛ آری محرم و صفر بود كه فرهنگ عاشورا را در اذهان و قلوب مردم، زنده نگه داشت تا روزی كه منجر به پیروزی انقلاب اسلامی و تشكیل اولین جمهوری اسلامی در ایران شد، و امروز تنها فریاد مقاومت پیروزمندانه در مقابل صهیونیست‌ها مقاومت حزب الله در جنوب لبنان است كه عدّه‌ای از شیعیان با جانفشانی مسلمانان را سربلند كرده‌اند بنابراین بزرگداشت این قیام مقدس موجب احیاء و بقای اسلام تا قیامت بلكه اصل دینداری در همه‌ی دنیاست. و یكی از این بزرگداشت‌ها مربوط به اربعین حسینی یعنی بیستم ماه صفر و چهل روز بعد از قیام عاشوراست اینك بعد از این مقدمه به اصل مطلب یعنی اربعین امام حسین علیه‌السلام می‌پردازیم.

اربعین در فرهنگ شیعه

در فرهنگ شیعه اربعین به چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السلام گفته می‌شود كه مصادف با بیستم ما صفر المظفر است از سنت‌های مردمی گرامیداشت چهلم اموات است كه امروزه در میان مسلمانان مرسوم و متداول است، مردم در چهلمین روز وفات عزیزان خود خیرات و صدقات می‌دهند و مجلس یاد بود بر پا می‌كنند.

در اینكه فرزندان و اهل بیت امام حسین علیه السلام در اولین چهلم و اربعین برای زیارت قبور عزیزان خود به كربلا آمده‌اند یا اینكه در سال بعد بوده است اختلاف است. و ما در این مقاله در صدد آن نیستیم كه بحث دز این باره داشته باشیم لكن مرحوم شهید محراب آیت الله قاضی طباطبائی امام جمعه‌ی تبریز كتابی به نام «تحقیق درباره‌ی اربعین» نوشته‌اند و در آن كتاب درصدد اثبات این مطلب بوده‌اند كه اهل بیت در اربعین اول یعنی سال 61 هجری قمری به كربلا آمده‌اند، خوانندگان محترم می‌توانند به كتاب مذكور مراجعه كنند.

و از حوادث مسلم این روز این كه در روز بیستم صفر همان سال یعنی مصادف با اربعین حضرت سید الشهداء علیه السلام  و اصحاب و اولاد آن بزرگوار جابربن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه‌ی منوره برای زیارت قبر مطهر آن حضرت به كربلا آمد و طبق بعض روایات در حالی كه جابر بعد از غسل زیارت در آب فرات و با حالت حزن و اندوه عازم زیارت قبور شهداء بود صدای كاروان شنید و بعد از آنكه تفحص كردند متوجه شدند كه خاندان رسالت و اهل بیت رسول الله نیز وارد كربلا شده‌اند.

بنابراین  در بیستم صفر سال 61هجری یعنی روز اربعین اولین زائران آن حضرت خود را به كربلا رساندند.

در نهضت پرشور حسینی، عوامل بسیاری راه را برای عالم‌گیر شدن این نهضت هموار كردند، كاروان اسراء، خطبه‌های حضرت زینب و امام سجاد علیهما السلام در كاخهای ظلم كوفه و شام و در مسجد اموی، و به دنبال آن قیام توابین و بیداری مردم بعد از غفلت از یاری امام حسین علیه السلام و حوادث متعدّد دیگر كه هر یك به نوبه‌ی خود در معرفی و بیان حقیقت عاشورا، امت اسلامی را مخاطب خود قرار دادند، یكی از همین عوامل كه در شناساندن قیام عاشوراء نقش به سزائی داشت و شاید جزو اولین طلیعه‌های فروغ این خورشید درخشنده بود، اربعین و اربعین‌های بعد از عاشورا است، در هر اربعین یادواره‌ای با شكوه بر مزار شهیدان كربلاء برگزار می‌شود، و مردم از این رهگذر یك بار دیگر نهضت امام خود را مرور می‌كنند، و با اهداف آن آشنا می‌شوند و به عظمت و شكوه آن پی می‌‌برند، در مقابل آن خود را مسئول می‌دیدند و همانند توابین آن عصر تائب می‌شدند.

اربعین تنها یك روز از روزهای سال نیست، بلكه آیینه‌ای است در برابر چشمان میلیونها انسان معتقد كه در آن تصویری از نهضت و قیام خونین محّرم نقش می‌بندد، اگر چه از بعد تاریخی همانطور كه گفتیم اختلاف است كه آیا اهل بیت امام حسین علیه السلام در اربعین اول یا سال بعد به كربلا آمدنده‌اند، اما آنچه مسلم است ، زیارت مزار شهدای عاشورا توسط جابربن عبدالله انصاری و عطیّه است كه در این نوشتار سخن از شخصیت این دو بزرگوار و زیارت اربعین آنهاست.

شیخ طوسی در كتاب مصباح المتهجد می‌نویسد: روز بیستم ماه صفر روزی است كه جابربن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه برای زیارت قبر اباعبدالله به كربلا آمد، او اول كسی است كه مزار امام علیه السلام را زیارت كرد و در این روز زیارت امام حسین علیه السلام مستحب است.[15]

از ظاهر عبارت مرحوم شیخ طوسی در این جملات چنین بر می‌آید كه جابر به منظور زیارت و به قصد درك ثواب زیارت اربعین از شهر خود یعنی مدینه خارج شده و در روز بیستم ماه صفر وارد كربلا شده است، اما اینكه اهل مدینه كی و چگونه از شهادت امام با خبر شدند كه جابر توانست خود را چهل روز پس از شهادت به آنجا برساند باید گفت: ابن زیاد، پس از رسیدن اهل بیت به كوفه بی درنگ عبدالملك بن ابی الحارث سلمی را از عراق به حجاز فرستاد تا هر چه زودتر عمرو بن سعید بن عاص والی مدینه را از شهادت امام ویاران وی آگاه سازد، قهراً چند روز پس از ورود اهل بیت به كوفه مردم شهرها از جمله اهالی مدینه از شهادت فرزند پیامبر آگاه شدند، در این صورت ممكن است كه جابر بن عبدالله انصاری با خبر یافتن از شهادت امام و اصحاب ایشان با آنكه بنابر بعض اقوال از دو چشم نابینا و یا كم‌سو شده بود از مدینه به قصد زیارت امام و یاران فداكار او حركت كند و در بیستم صفر درست چهل روز بعد از شهادت امام علیه السلام وارد كربلا شود.

پس از شهادت سرور شهیدان حسین بن علی علیه السلام، جامعه‌ی اسلامی سخت مرعوب قدرت و پیروزی‌های بنی امیه شده بود، و جابر از معدود افرادی بود كه مرعوب قدرت حكومت پلید اموی نشد و با حركتی معنی دار و عظیم گام بزرگی در جهت معرفی چهره‌ی قیام حسینی و سلطنت اموی برداشت.

او از مدینه در حالی رهسپار كربلا شد كه كهولت و ناتوانی او را از پای درآورده بود، و به نقل بعض روایات نابینا نیز بود. اما جابر برای بیرون آوردن مردم از غفلت و هشدار به مسلمانان اقدام به این كار می‌كند، و با تأیید اهل بیت، این حركت به صورت رسمی هر ساله تبدیل شده و بركاتی بر آن مترتّب است و روایات بسیاری در فضیلت زیارت این روز چه از دور  و چه از نزدیك وارد شده است.

در این زیارت كه جابر به همراه عطیّه كه از شخصیت‌های بزرگ اسلامی بوده و به عنوان مفسر قرآن شناخته می‌شود به زیارت قبر امام حسین علیه السلام آمدند، جابر و عطیه در فرات غسل كرده و همچون حاجیان كه برای طواف كعبه محرم می‌شوند با پای برهنه و گامهای كوتاه بر سر مزار شهدا و در ابتدا كنار قبر مطهر و مقدس امام حسین علیه السلام آمده و با صدای حبیبی یا حسین آن حضرت را مورد خطاب قرار داده است، و در همان حال از امام حسین علیه السلام پرسید كه آیا می‌شود حبیب و دوست جواب حبیب خود را ندهد، و در ادامه گفت: چگونه می‌شود جواب بدهی در حالی كه سر در بدن نداری، و با این جمله مراسم عزاداری هم برای امام حسین علیه السلام بنیان‌گذاری كرد، پایان ضمن التماس دعا از خوانندگان این مقاله و این برگ سبز كه تحفه‌ی درویش بی‌نواست امیدواریم كه عزیزان توفیق به جای آوردن اعمال اربعین را داشته باشند و با مراجعه‌ی به مفاتیح الجنان آن حضرت را در این روز زیارت كنند كه زیارت اربعین یكی از علائم انسان مؤمن است، علاوه‌ی بر آن در مراسم عزاداری اربعین كه در جای جای كشور ایران و همه‌ی كشورهائی كه محبان اهل بیت حضور دارند برگزار می‌شود شركت نمایند.

[1] . احقاف، 15.

[2] . بحار الانوار، ج1، ص88، ح7.

[3] . همان، ج15، ص288، ح25.

[4] . همان، ج95، ص376، ح26.

[5] . همان، ج87، ص224، ح25.

[6] . همان، ج 93، ص394، ح6.

[7] . همان، ج53، ص326، ح20.

[8] . همان، ج2، ص153، ح1.

[9] . همان، ج6، ص120، ح7.

[10] . همان، ج 88، ص4، ح5.

[11] . همان، ج 86، ص212.

[12] . همان، ج84، ص3، ح3.

[13] همان، ج42، ص308، ح13.

[14] . همان، ج81، ص 374، ح24.

[15] . بررسی تاریخ عاشورا، ص244.